IX դարի երկրորդ և X դարի առաջին կեսերին Սյունյաց իշխանությունը հանդիսանում էր հայ Բա գրատունիների թագավորության հավատարիմ վասալը, քանի որ անմիջականորեն սահմանակից լինելով Ատրպատականի արաբական ամիրայությանը, Սյունիքը զգում էր Բագրատունիների զո-րեղացած թագավորության հովանավորության անհրաժեշտությունը։ Բացի այդ Սյունիքը, հատ-կապես Գեղամա լճի ավազանը և գահերեցներին պատկանող Վայոց ձորն ու մյուս կալվածները, ավելի ու ավելի էին ներառնվում Այրարատի և Շիրակի տնտեսական ոլորտի մեջ, որը բարերար ազդեցություն էր ունենում նրանց քաղաքական փոխհարաբերությունների վրա։ Ոչ պակաս կարևոր դեր էր խաղում նաև հայ Բագրատունիների ճկուն և հովանավորական քաղաքականությունը Սյունյաց իշխանատան տների նկատմամբ։
ԿՅՈԻՐԻԿՅԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐՈԻԹՅՈԻՆԸ Բագրատունյաց Հայաստանում X դարում առաջացած քաղաքական նոր միավորումներից էր Տա-շիր-Զորագետի Կյուրիկյան թագավորությունը, որն առաջացավ երկրի Հյուսիսային ծայրամասում։ ընդգրկելով պատմական Գուգարքի արևելյան շրջանները։
Հայոց թագավոր Աշոտ Ողորմածի (953—977) ժամանակ բարձրացել և Կւսրսի հետ մրցում Էր Ախուրյանի ներքին հոսանքի խորաձոր ափին աճող ու մեծացող Անի քաղաքը։ Երբ Աշոտ Գ-ը 961 թ. մայրաքաղաքը փոխադրեց Անի, Կարսի կառավարիչ նշանակվեց նրա եղբայր Մուշեղ Բագրատունին,որը 963 թ. իրեն հռչակեց Կարսի ու նրա գավառի թագավոր:
X դարում Հայաստանի քաղաքական մասնատվածոլթյան և պառակտման առաջին օրինակը տվեց Վասպուրականը, որը դարձել էր ընդարձակ և տնտեսապես բարգավաճ մի իշխանություն։ Ւսկ առիթը Նախճավանի հարցն էր։
Բագրատունիներ հայ նախարարական տոհմ և թագավորական հարստություն Հայաստանում, որի ծագումնաբանական արմատները հասնում են Արատտա պետության և Վանի թագավորության ժամանակներում գոյություն ունեցած Բագադատա, Բագա, Բագարնա կամ Բագավանդա անունները կրած տոհմերը և Բագբատու, Բագբաշտու կամ Բագմաշտու ցեղանունն ու դիցանունը, որոնք ծագում են մաքուր հնդեվրոպական-արիական բագ (bag) արմատից։
Արտաշեսյան հարստության վախճանից հետո (մթ I դ սկիզբ) Մեծ Հայքում քաղաքական ազդեցության համար մրցակցել են Հռոմն ու Պարթևների թագավորությունը։ Պարթև Արշակունիները ջանացել են Հռոմին դուրս մղել Մեծ Հայքից՝ այնտեղ հաստատելով իրենց տոհմաճյուղի գերիշխանությունը։
Արտաշեսյաններ, թագավորական հարստություն Հայաստանում մ.թ.ա.189–մ.թ.1։ Կոչվում է հիմնադիր՝ Արտաշես Ա–ի անունով։ Արտաշես Ա վերամիավորվել է մ.թ.ա.IIIդ. վերջին կամ IIդ. սկզբին Երվանդունիների պետությունից անջատված ծայրագավառները, ստեղծել համազգային, միաձույլ պետություն։
Երվանդունիներ՝ հայկական թագավորական և սատրապական տոհմ մթա VI-II դարերում։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին տեղեկացնում է, որ Ք.ա. 7-րդ դարի առաջին կեսին լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում վերականգնվել եր Հայկազունների տոհմի իշխանությունը` Սկայորդու գլխավորությամբ::
1.Այժմ իտալական ֆաշիզմը մահապատժի կամ, որ ավելի վատն է, ինքնասպանության սարսափի ներքո պետք է ստեղծի «հիմքը ուսմունքային կանոնակարգերի»: Վերջիններս չեն լինելու և չպետք է լինեն մեզ հավերժորեն կապող Նեսսոսյան* շապիկներ – քանի որ վաղվա օրը խորհրդավոր է և արտառոց – բայց նրանք պետք է սահմանեն առօրյա քաղաքական և անձնական գործունեության կաղմնորոշող կանոնակարգ: Ես, որ թելադրել եմ այս դրույթները, ինքս առաջինն եմ ընդունում, որ մեր պարկեշտ ծրագրային քարե տախտակները` ֆաշիզմի տեսական և գործնական ուղենիշները, պետք է վերանայվեն, շտկվեն, ընդարձակվեն և վավերացվեն, քանի որ ժամանակի ընթացքում նրանք վնասների ենթարկվեցին: Ես հավատում եմ, որ հիմնական կորիզը կայանում է պոստուլատների մեջ, որոնք երկու տարի առաջ ազդանշան ծառայեցին իտալական ֆաշիզմի ջոկատների հավաքման համար. բայց այս առաջնեկ կորիզի արդյունքում ժամանակն է ձեռնամուխ լինել հենց ծրագրի հաջորդ, առավել լայն մշակմանը:
Ներքին քաղաքականության մեջ արդեն իսկ պետք է ընդգծվեր ոչ միայն ֆաշիստական նոր գաղափարախոսությունը, այլև՝ ֆաշիստական մշակույթ ստեղծելը, որն իր մեջ պետք է ներառեր Հռոմի անցյալը: Ի վերջո 1932թ. Մուսսոլինիի և Ջենտիլեի հեղինակությամբ տպագրվում է «Ֆաշիզմի ուսմունքը (դոկտրինան)» աշխատությունը: Հիշյալ ուսմունքը թեև հետագայում ներկայացվեց իբրև արտաքին քաղաքականության մարտավարություն, իրականում չէր զանազանում ներքին և արտաքին քաղաքականությունը:
