ԿՅՈԻՐԻԿՅԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐՈԻԹՅՈԻՆԸ
Բագրատունյաց Հայաստանում X դարում առաջացած քաղաքական նոր միավորումներից էր Տա-շիր-Զորագետի Կյուրիկյան թագավորությունը, որն առաջացավ երկրի Հյուսիսային ծայրամասում։ ընդգրկելով պատմական Գուգարքի արևելյան շրջանները։
IX դ. վերջում Աշուո Ա Բագրատունին մաքրեց արևելյան Գուգարքը արաբներիւյ ու միացրեց Բա գրատունյաց ոստւսնին որպես պետական արքունական հող՝ նշանակովի կառավարիչների իշ-խանության ներքո; Միացումը պետք Է տեղի ունեցած լիներ IX դ. 9Օ-ական թթ կեսերին, որովհետև Հովհաննես Ղրասխանակերտցին այդ մասին պատմում Է Աշոտի թագավոր դառնալուց անմիջապես հետո։ 890 թ. խառնակություններ առաջացան Տաշիրում և վիճակի կարգավորումը հանձնարարվեց թագաժառանգ Սմբատին։ Բայց շուտով մահացավ նրա հայրը՝ Աշուոը և Սմբատը վերադարձավ Բագարան։ Տաշիրում նա կառավարիչ նշանակեց Վասակ և Աշուո Գնթունիներին որպես բերդապահ ու վերակացու որոնց նստավայրը Շամշուլդե ամրոցն Էր։
Տաշիրր և Աղստևի լեռնահովիտը X դ. առաջին քառորդում կարևոր նշանակություն ունեին Հայաստանի համար , նրանք պաշտպանում էին երկիրը հարևան արաբական ամիրա-յություններից։ Կյուրիկյան թագավորությունն իր անունն ստացավ Բագրատունյաց տան (ոովւս ճյուղի հիմնադիր Գուրգենի անունից։
րաների 896 և 899 թթ. արշավանքները Հայաստան ձեռնարկվեցին Աղստև-Տաշիրի վրայով, ուստի Սմբատ թագավորը փակել էր այնտեղի կիրճերը 909 թ., երբ Յուսուֆը գրավել էր Դվինր, Սմբատը ստիպված էր ապաստանել Գուգարքում։ Նա որոշ ժամանակ մնաց Օձունում։ Հաջորդ տարին, Ձկնավաճառի ճակատամարտից հետո, ւսրաբներր ասպատակեցին նաև Տաշիրն ու Կանգարքը, գրավեցին արքունի ոստանի բերդերը, բայց շուտով Աշոտ Բ-ը ամբողջ Տաշիրն ու Աղստևի լեռնահովիտը մաքրեց արաբներից և նորից միացրեց իր տերությանը։
Նկատի ունենալով այս մարզերի կարևոր ռազմաստրատեգիական նշանակությունը Բագ-րատունյաց արքունիքը հատուկ ուշադրություն է դարձնում նրանց պաշտպանությանը։ Այդ նպատակով էր ստեղծվել տեղական (գավառական) իշխանություն, որի ղեկավարները միաժամանակ և զորապետներ էին։ Բայց ստեղծելով վերակացուների ինստիտուտը, արքունիքը հանդիպեց լրացուցիչ դժվարությունների։ Նշանակովի պաշտոնյաները խառնակ վիճակում էին, առանձնապես Ատրպատականի ամիրաների հարձակումների ժամանակ, հաճախ ըմբոստանում էին, ձգտելով ինքնուրույնության։
X դ. կեսերին կառավարման նման կարգը արդեն չէր բավարարում ժամանակի պահանջներին։ Նշանակովի պաշտոնյաների անհուսալիությունը ստիպեց իշխող դինաստիային արևելյան Գուգարքի կառավարումը հանձնել իր տոհմակիցներին և այդ եղանակով երկրամասը կապել կենտրոնի հետ։ Այդ նպատակով արքունիքը ձեռնարկեց արմատական վերափոխումներ։ Տաշիր- Ձորագետի գավառները միավորվեցին մեկ վարչական մարզի մեջ և ստացան քաղաքական ու եկեղեցական հատուկ իրավասություն։
Հայոց Աշոտ յ–ը թագավորի որդի Գուրգենը նախապես կառավարիչ էր նշանակված այդ մարզում։ Նրան թագավոր ճանաչելով, Բագրատունի թագավորները ձգտում էին Գուգարքը ավելի զորեղացնել, դարձնելով կենտրոնական իշխանության հենարանը պետության հյուսիսային սահմանների պաշտպանությունը ամրապնդելու համար։ Այսպիսով, Կյուրիկյան թագավորության և նույն դարի հայկական մյուս տեղական թագավորությունների առաջացման նախադրյալները նկատելիորեն տարբեր էին։
Եթե Վասպուրականի կամ Սյունիքի թագավորությունների ձևավորումը հետևանք էր տեղական հզոր ֆեոդալական տների կենտրոնախույս ձգտումների պայմանավորված վերջիններիս քա-ղաքական-տնտեսական զորությամբ, մասամբ և դրսի թշնամի ուժերի Հայաստանը մասնատելու և թուլացնելու քաղաքականությամբ, ապա Գուգարքում, ընդհակառակը. Հայոց շահնշահները ստեղծեցին այն որպես ամուր պատվար հյուսիսային սահմանամերձ շրջաններում, որը կապված լինելով կենտրոնական իշխանության հետ և ենթարկվելով նրան, պիտի ստանձներ Արշակունյաց ժամանակաշրջանի բդեշխության դերը։ Այդուհանդերձ երկրի ֆեոդալական մասնատման միտումն այս դեպքում էլ առկա է։
Ընդգրկելով Գուգարքի արևելյան մասը, Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունը արևմուտքից սահմանակից էր Շիրակին, հարավից՝ նիգ գավառին և Ծաղկունյաց լեռներին, հյուսիսից նրա սահմանները տարածվում էին մինչև Վրաստան։ Թագավորության վարչական կենտրոններն էին նախ Շամշուլդեն, ապա լոռե բերդաքաղաքները։ Արևելյան սահմաններն էին Կայան գավառը և Կանղարքը՝ Գագ բերդով։
Գուգարքի կառավարիչ, իսկ այնուհետև թագավոր նշանակված Գուրգենը իշխել է ավելի քան տաս տարի՝ 979 թ. մինչև 991 թ., որի մասին, սակայն, մեզ հասած փաստերը մեկ-երկուսից չեն անցնում։ Առավել արժեքավոր է Մատթեոս ռհայեցու տեղեկությունը 974 թ. հայտնի զորահավաքին Գուրգենի մասնակցության մասին։ Այստեղ նա հիշատակված է թագավորների և նշանավոր իշխանավորների թվում, որոնք Աշոտ Գ-ի մոտ էին հավաքվել Չմշկիկ կայսեր արևելյան արշավանքի առթիվ։
Այլ տեղեկություններ նրա մասին չեն պահպանվել, իսկ արձանագրություններում վերջին անգամ հիշատակվում է 991 թ,։
Գուրգենին հաջորդած Դավիթը (մոտ 996 —1048/49) առաջին իսկ տարիներին ընդարձակեց երկրի սահմանները հյուսիսային ուղղությամբ, գրավեց Գմանիսը և իրեն ենթարկեց Տփղիսի արաբ ամիրային; Դավիթը հաջողությամբ պայքարեց նաև վտանգավոր ախոյան՝ Գանձակի Շադդադյան ամիրայութւան դեմ։
Շադդադյանները X դարի 70-ական թվականներին հիմնելով իրենց իշխանությունը Գանձակում, ժամանակի ընթացքում գրավել Էին մի շարք շրջաններ Հայաստանի սահմանամերձ գավառներում և ընդհուպ մոտեցել Էին Վրաստանին ու Գուգարքին։ Շադդադյան Փատլուն ամիրան նվաճել Էր Գուգարքին հարևան Փառիսոս գավառի կեսը, Խաչենը և այլ վայրեր։ Նրա հետագա խորացումը Հայաստանում անխուսավւելի Էր դարձնում բախումը Կյուրիկյանների հետ;
Դավիթ Բագրատունին կարողացավ պարտության մատնել Փատլունին և ետ շպրտել Գու-գարքից։ Դեպքերի ժամանակակից պատմիչ Ասողիկը չի նշում թվականը, սակայն պարղ Է, որ ընդհարումը պետք Է տեղի ունեցած լիներ մինչև 1003 թ.Տ,
Դավիթը ճնշում Է նաև կենտրոնախույս ուժերին, որոնց օժանդակում էին հարևան իշխանավորները։
1030 թ. Փատլունը հարձակվեց Վրասաանի վրա։ Այս անգամ ընդհանուր թշնամու դեմ կազմակերպվեց դաշնակցություն, որի մեջ մտնում էին Վրաց աշխարհի Կախեթի թագավորները, Տփղիսի արաբ ամիրան և Դավիթ Կյուրիկյանը։ Դաշնակիցները ջարդում են Փատլունի զորքը։ Չդիմանալով ստացած ծանր հարվածին, Փատլունը շուտով մահանում է։ գլուխ կանգնեցնել Կյուրիկյանների հակառակորդներին։ Նրանց հաջողվեց Կյուրիկյանների դեմ հանել Գագի իշխան Դեմետրեին։ Պատմագիր Ասողիկը վկայում է, որ Դեմետրեն օժանդակություն ստանալով դրսից, իր որդուն նշանակեց Տաշիրի կառավարիչ։ Սակայն խռովարարները հաջողություն չեն ունենում։ Դեմետրեն պարտվում է, կորցնելով իր բոլոր տիրույթները։
Լոռվա թագավորության ներքին և արտաքին դրության ամրապնդումը նախադրյալներ էր ստեղծում տեղական գահակալի անջատողական ձգտումների համար։ Դավիթը փորձ է կատարում ազատվելու Հայոց շահնշահի գերիշխանությունից։ Դավթի հավակնություններն իրենց արտացոլումն են գտնում նույնիսկ նրա պաշտոնական տիտղոսավորման մեջ։ Շահնշահ Գագիկը ստիպված Է լինում արշավանք ձեռնարկել դեպի Գուգարք և ուժի միջոցով ճնշել ըմբոստությունը։ Աղբյուրներում անբավարար Է լուսաբանվում Լոռվա թագավորության պատմության համար այդ կարևոր դրվագը։ Միակ աղբյուրը Ասողիկն Է, որր հաղորդում Է, թե Գագիկը 1001 թ, մեծ զորքով գալով հյուսիս, շրջապատում Է Շամշուլդեն, քանդում Դավթի բերդերը։ Դավիթը չի հա-մարձակվում մարտի բռնվել Գագիկի հետ և դիմումի Է Սարգիս կաթողիկոսի միջնորդությանը, իր հպատակությունը հայտնելով շահնշահին։ Դավթի փորձը հաջողություն չէր էլ կարող ունենալ, որովհետև Շիրակի Բագրատունիների թագավորությունը Գագիկ Ա~ի օրոք հասել էր իր հզո-րության գագաթնակետին, և Դավիթը ստիպված էր Գագիկին զիջելու որոշ բերդեր և հողեր։
XI դարի ՅՕ-ական թվականներին Կյուրիկյանների դիրքը Անդրկովկասում զգալիորեն ուժեղացել էր շնորհիվ այն բանի, որ Գուգարքին և Քարթլիին սահմանամերձ Կախեթում իշխանությունն անցել էր Կյուրիկյան տան նոր ճյուղին։ Դա Դավիթ Անհողինի քաղաքական խոշոր հաջողությունն էր։ Լոռվա թագավորն ամուսնացել էր Կախեթի իշխան, քորեպիսկոպոս Կվիրիկեի քրոջ հետ, ուս-տի Կվիրիկեի մահից հետո իշխանությունը ժառանգեց Դավթի որդի Գագիկը, որը և Կախեթի Կյուրիկյան հարստության հիմնադիրը հանդիսացավ, ազգակցական և քաղաքական սերտ կապեր հաստւսւոելով Լոռվա Բագրատունիների հետ։
1040-ական թվականներին Կյուրիկյաններին սպասում էր լուրջ փորձություն, որից նրանք հա-ջողությամբ ազատվեցին։ Մատթեոս Ուռհայեցու վկայությամբ Դվինի ամիրան մեծ զորքով ներխուժում է Գուգարք և մեկ տարվա ընթացքում գրավում թագավորյության զգալի մասը։ Թշնամու գերազանց ուժը ստիպում է Դավթին խուսափել ճակատամարտից, սակայն երբ ընդհարումը դաոնում է անխուսափելի,օգնության համար դիմում է Հայոց թագավոր Հովհաննես--Սմբատին, Կապանի ն. Ափխազաց թագավորներին։ Օգնական զորքի հետ միասին ձեռքի տակ ունենում է 20 հազար զինվոր։ Կազմվում է նաև աշխարհազոր։ Ուժերի մեծ լարումով Լոռվա տիրակալին հաջողվում է ջարդել թշնամուն։ Վճռական ճակատամարտում ծանր Դվինի ամիրան պարտություն է կրում և դուրս շպրտվում Գուգարքից։
XI դարում Կյուրիկյանները փորձեցին գերիշխող դիրք գրավել Հայասւոանում և գլխավորել երկրի քաղաքական կյանքը։ Օգտվելով Բագրաւոունյաց թագավորության քաղաքական ճգնաժամից, Դավիթը, իբրև Բագրատունիների գահի հավակնորդ, երկիցս փորձեց տիրանալ Անիին, բայց հաջողություն չունեցավ։
Անին գրավելու փորձը Դավթի կենսագրության մեզ հայտնի վերջին դրվագն է։ Դավիթր աչքի է ընկել նաև իր շինարարական գործունեությամբ։Երկրի պաշտպանությունն ապահովելու նպատակով կառուցել է բազմաթիվ բերդեր, այդ թվում նաև Լոռվա նշանավոր բերդը։ Ապրելով ևս մի քանի տարի, նա մահանում է 40-ական թվականների վերջերին։ Սովորաբար նշում են 1047/48 թվականները։ Որոշ հիմք կա ենթադրելու, որ մահը տեղի է ունեցել 1049 թվականին։ Թաղվել է Սանահնում, Աստվածածին եկեղեցու արևելյան պատի մոտ, սակայն այժմ գերեզմանն անհայտ է։
Դավթին հաջորդեց ավագ որդին՝ Կյուրիկեն, սա միառժամանակ խաղաղ իշխեց Գուգարքում, որը շարունակում էր բարգավաճել։ Նրա օրոք Լոռի բերդը դարձավ թագավորանիստ քաղաք։
Դավթի և նրան հաջորդած Կյուրիկե Ա-ի գահակալության տարիները կազմում են Կյուրիկյան թագավորության առավել հզորության ժամանակաշրջանը։ XI դսյրի աոաջին կեսում առաջացած իրադրությունը որոշ նախադրյալներ էր ստեղծել, որպեսզի Կյուրիկյանները ավելի նշանակալից դեր խաղային երկրի կյանքում։
Կյուրիկյան թագավորության տարածքը հարուստ է լեռնային մարգագետիններով, այստեղ անասնապահութքունը կաղմում էր տնտեսության առաջատար ճյուղր, զարգացած էր նաև դաշտավարությունը, մասնավորապես հացահատիկների մշակությունը, իսկ երկրի ընդերքը շատ հարուստ է մետաղի՝ մանավանդ պղնձի և երկաթի հանքերով, որոնք մշակվում էին հնագույն ժա– մանակներից սկսած։
Կյուրիկյանների քաղաքական, հոգևոր և մշակութային կենտրոնն էր Տաշիր գավառը, որը Բազումի և Փամբակի լեռնաշղթաներով արևմուտքից սահմանակից էր Բագրատունյաց կենտրոնական թագավորությանը։ Գավառը տարածվում էր ներկա Փամբակ և Դեբեդ գետերի ավազաններում (այժմյան Գոլգարքի, Ստեւիանավանի, Կալինինոյի, Թուման;յանի՛ շրջաններ); Տւսշիրում Կյուրիկյանները XI դ. կեսերին հիմնել էին երկրորդ մայրաքաղաք Լոռին ։ Գավառի անունով X—XI դդ, ամբողջ թագավորությունը անվանում էին «Տաշրա երկիր»։
Հյուսիսից Լոռվա թագավորությունը սահմանակից էր Վրաց թագավորությանը, րնդգրկելով իր տարածքում արևելյան Գուգարքի հյուսիսային շրջսւնները։ Կյուրիկյանների վարչական-քա-ղաքական կենտրոնը սկզբնապես գւոնվում Էր Շամշուլդե բերդավանում, որտեղ դեռ Աշոտ Երկաթի ժամանակ, նստում Էին Հայոց արքունիքից նշանակված կառավարիչներ։
Արևելյան սահմանի գլխավոր գավառն Էր Զորոփորը, թագավորության երկրորդ գլխավոր մարզը, որը տարածվում Էր Աղստև գետի միջին հոսանքում՝ (ներկայիս Իջևանի շրջան) և հարևան Էր Ուտիքի Տավուշ գավառի հետ։ Այստեղից Էին անցնում տարանցիկ առևտրական ճանապարհները դեպի Գանձակ և Կասպից ծով։ Գավառում կառուցվել Էին ճանապարհները հսկող բերդեր, որոնցից գլխավորն Էր Կայան բերդը, որի անունով XII~-XIII գդ. ամբողջ գավառը կոչվում Էր Կայան։ Արեվելքից մյուս սահմանային գավառն Էր Կանգարքը, որտեղ գտնվում Էր նշանավոր Գագա բերդը (ներկայիս Նոյեմբերյանի շրջանի Կոթի գյուղից արևելք)։ Հարավից Կյուրիկյանների տիրապետությունը տարածվում Էր մինչև Պահլավունիներին պատկանող Այրարատ նահանգի Նիգ գավառը (այժմ՝ Ապարանի և մասամբ Հրազդանի շրջաններ)։ Այստեղ թագավորության սահմանագիծը Պահլավունիների տիրույթների հետ անցնում Էր Ծաղկունյաց լեոնաշղթայով: